دوو ڕوویی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی

دوو ڕوویی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی

لە پاش جەنگی جیهانی یەكەم و كۆتایهاتن بە دەسەڵاتی ئەڵمانیا و عوسمانی و نەمسا وەكو ئیمپراتۆریەت و دروستبوونی دەوڵەتۆكەی نوێ لە جێگایان، لە ڕێكەوتنامەی شومی ڤێرسای لە ساڵی 1919 عصبة الأمم وەك ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی دەست بەكاربوو بۆ هێنانەدی "تعزيز التعاون الدولي وتحقيق السلام والأمن" كە لە دواتردا دەركەوت سروشتی ڕكابەری مرۆڤەكان هیچ حسابێك بۆ ڕێكخراوگەلی نێودەوڵەتی و ئامانجەكانی ناكات، بە ئێستاشەوە كە نەتەوەیەكگرتووەكان بوونی هەیە، بۆیە لە ئەنجامی ڕێكەوتنی ڤێرسای جەنگ لە ئەوروپا دەستی پێكردەوە و جیهانیشی لەگەڵ خۆیدا قوتدا، بەرەی سوێندخۆرەكان (هاوپەیمانان) جەنگیان دژی گەلی ئەڵمان و ئیتاڵیا ڕاگەیاند بۆ دروستكردنی جیهانێك كە نەتەوایەتی گوناح و تاوان بێت، بۆیە لە ئەنجامدا بە هاوكاری دەوڵەتۆكەكان و دێوەزمەی سۆڤیەتی، توانرا دەسەڵاتە نەتەوەییەكان لە بەرەی میحەوەر لەناوبەرن.

لە پاش ئەوەی بۆیان دەركەوت كە عصبة الأمم فەشەلێكی گەورەیە و نەیتوانی ئەجێندای دەوڵەتانی زلهێز و دەسەڵاتخواز تێربكات، بۆیە لە كۆتای جەنگی جیهانی دووەم لە ساڵی 1945، 50 وڵات لە شاری سانفرانسیسكۆ كۆبوونەوە لە ڕێكەوتی 25/4/1945 بۆ 26/5 و بڕیاریاندا كە ڕێكخراوێكی نوێ دروست بكەن.
لەوانەیە بپرسیت دووڕووی ئەو ڕێكخراوە لەچیدایە؟ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ دووڕوون؟
گەر سەیری جاڕنامەی جیهانی بۆ مافەكانی مرۆڤ بكەین، كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دەرچووە لە 10/11/1948 دەبینین لە ماددەی 19 بەم شێوەیە باسی ئازادی ڕادەربڕین دەكات:
مادده‌ی‌ ١٩
هه‌ر كه‌س مافی‌ ئازادیی‌ بیروڕا ‌و ده‌ربڕینی‌ بیروڕای‌ هه‌یه ‌‌و ئه‌و مافه‌ش پێویستی‌ به‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ هیچ كه‌س له‌وه‌ كه‌ بیروڕایه‌كی‌ هه‌یه‌ نه‌ترسێ ‌‌و نیگه‌ران نه‌بێ ‌‌و، له‌ وه‌دیهێنان ‌و وه‌رگرتن‌ و بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ زانیاری‌ و بیروبۆچوون‌دا، ئازادانه ‌‌و بێ‌ وه‌به‌رچاو گرتنی‌ تێبینی‌یه‌ سنوورییه‌‌‌كان، ده‌ستی‌ به‌ هه‌موو ئامرازێكی‌ گونجاوی‌ بیروڕا ده‌ربڕین ‌و بڵاوكردنه‌وه‌ رابگا.
 
لەم بەندەدا ئازادی ڕەهایداوە بە هەر تاكێك، كە بیر و ڕای خۆی بە ئازادی بڵێت بە هەرشێوازێك بێت، ئەم قسەیەمان با لەیاد نەچێت بۆ ساتێك.
لە دەستوری ئەڵمانیای ئێستا لە ماددەی 5 بڕگەی یەكەم:
"هەموو كەسێك ئازادە لە وتنی بیر و بۆچوونی خۆی بە زار یان بە نوسین بە وێنە یان بە زانیاری...."
لە زۆربەی یاساكانی وڵاتانی ئەوروپی بە شێوەیەكی ڕەها ئازادی ڕادەربڕینی بەخشیوە بە هاوڵاتیانی خۆی، "هیچ ڕێگرییەكی" لە كەس نەكردووە بە باسكردنی، بەڵام لێرە دووڕووی دەوڵەتانی دیكتاتۆری لیبڕاڵی بەدەر دەكەوێت.
وەك لە جاڕنامەی جیهانی بۆ مافی مرۆڤ هاتووە و هەروەها ئەڵمانیا واژووی لەسەركردووە. گەر دەستوری بە نموونە وەربگرین مافی تاكەكەسی ڕەهایە لە دەربڕینی بۆچوونەكانی خۆی، بەڵام بۆچی لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپی ڕێگری دەكرێت لە باسكردنی بابەتی هۆلۆكۆست یان بابەتی ناسیۆنال سۆسیالیزم؟ بۆچی خەڵك سزا دەدرێت لەسەری؟ تەنها بە باسكردنی دەچیتە لیستی ڕەشی وڵاتانی ئەوروپی بەتایبەت ئەڵمانیا، نموونە ئێنرێست زوندڵ، كە كەسایەتییەكی مێژووناس و سیاسی ئەڵمانیبوو، بە تەنها باسكردنی بابەتی هۆلۆكۆست توشی چەندان كێشەی یاساییانكردەوە، هەروەها دەیڤد ئێروینی مێژووناسی ئینگلیز، پەرتووكەكانی هەمووی قەدەغەكران و سزای زیندانی 3 ساڵی لە نەمسا بەسەردا سەپا و لە ئەڵمانیاش ڕێگری لە هاتنە ژوورەوەیكرا بۆ هەمیشە، لە بەریتانیاش بۆ ماوەی 3 مانگ زیندانیكرا.
ئایە نوسینی پەرتووكێك كە چەند پرسیارێك بوروژێنێت دەربارەی هۆلۆكۆست، شایەنی ئەو هەموو سزاییە؟ ئایە ماددەی 5ی دەستوری ئەڵمانی بۆچی دانراوە؟ هەتا ئازادی بە هاوڕەگەزباز و نەخۆشەكانی ڕۆژئاوابدات؟
ئەی جاڕنامەی مافی مرۆڤ بۆ پشتگۆێخرا؟ یان ئەم جاڕنامەیە تەنها لەسەر دەوڵەتە بچووك و لاوازەكان كارایە، نەوەك دەوڵەتە سەرمایەدارە زەبەلاحەكان؟
جگە لەوەی ڕێگرییەكی زۆر گەورە هەیە لەسەر بیر و باوەڕی ناسیۆنال سۆسیالیزمی لە ئەوروپا، دەستدرێژییەكی گەورەش دەكرێتە سەر ئازادی تاكەكەسییان لەلایەن میدیا یەهودیەكانەوە، جا ئەو دەستدرێژیە بە بڵاوكردنەوەی وێنەیان بێت، یان ناشرینكردنی كەسایەتیان، كە ئەمەش پێچەوانەی جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤە  ماددەی 12، بۆیە ئەم پرسە گومانی زۆر گەورە لەسەر وڵاتانی بەناو دیموكراسی ڕۆژئاوایی دروست دەكات.
زۆر ڕوونە بۆ خوێنەری بەڕێز كە بیر و باوەڕ بەهەموو شێوەیەك گەر پێچەوانەی لیبڕال دیموكراسی ڕۆژئاوابێت ڕێگەپێدراو نییە، بەڵام بیرۆكەی مرۆڤە نەخۆش و لاوازەكان پاڵپشتیش دەكرێت نەوەك تەنها ئازادی پێ بدرێت.
بۆ كوردی ئەزیزیش پێویستە لەم نموونەیە وانە لە ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان وەربگرێت و یاسا ناوخۆییەكانی خۆی لەسەر بنەمای جاڕنامە و پەیماننامەكان نەنوسێتەوە،     چوونكە زۆر ڕوونە ئەو یاسایانە تەنها بۆ چەواشەكردن گەلان بەكاری دەهێنن، كەس بۆی نییە ڕۆژێك لە ڕۆژانە لێپێچینەوە لە ئەمەریكا و هاوپەیمانە نزیكەكانی بكات، چوونكە دەوڵەتی زلهێزن و بۆ بەرامی ئەنگلۆ – ئەمەریكایی دروستبوون.
 

سەرچاوە:

1 - https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights

2 - https://sdg.humanrights.dk/en/instrument/signees/24

3 - https://www.gesetze-im-internet.de/englisch_gg/englisch_gg.html

4 - https://www.un.org/en/about-us/history-of-the-un

5 - https://www.amnesty.org/en/what-we-do/universal-declaration-of-human-rights/#:~:text=The%20UDHR%20was%20adopted%20by,for%20freedom%2C%20justice%20and%20peace.

6 - https://masoudmanaf.wordpress.com/2009/06/04/1-2947/